Tonia. Model en activiste
17 oktober 2023 - maart 2024
Tonia, model en activiste vanaf 17 oktober in Singer Laren
Ze was een bekend kunstenaarsmodel en een belangrijk activiste. Zo poseerde ze voor minstens 12 kunstwerken van Jan Sluijters en was ze de hartsvriendin van Piet Mondriaan. Daarnaast werd ze als eerste en enige vrouw van kleur in Amsterdam verkozen tot voorzitster van de vakbond voor dienstboden. Ook streed ze voor vrouwenrechten en algemeen kiesrecht. We hebben het over de veelzijdige Tonia Stieltjes. Vanaf 17 oktober wordt Tonia geëerd met een expositie in de Nardinc Galerij van Singer Laren. Met portretten van Jan Sluijters en de hedendaagse kunstenaars Iris Kensmil en Brian Elstak, die het leven van Tonia in beeld brengen met tekeningen en schilderijen. De tentoonstelling is samengesteld door gastconservator Esther Schreuder. Zij schreef ook de biografie Tonia Stieltjes. Activiste, model en wilskrachtdokter, die tegelijkertijd verschijnt, uitgegeven door 'Waanders en de Kunst'.
Eerste en enige zwarte vakbondleidster van Amsterdam
Het is voor het eerst dat Singer Laren niet een kunstenaar, maar een model centraal zet: Gesina Antonia Milgens (1881-1932) – later bekend als Tonia Stieltjes. Tonia groeit op in Amsterdam, op de Oostelijke eilanden. Ze is de dochter van Anthony Milgens en Maria Heidman. Anthony leeft 24 jaar in slavernij in Suriname. Vervolgens is hij 12 jaar zeeman, voordat hij naar Amsterdam komt en bierbrouwer wordt. In Amsterdam ontmoet hij zijn vrouw Maria, een Amsterdamse dienstbode uit de Nieuwe Looierstraat.
Tonia wordt net als haar moeder dienstbode en wel bij de bekende familie Wibaut - hij was een socialistische voorman die later wethouder werd in Amsterdam. De kans is groot dat toen Tonia's interesse voor de politiek begon. Vrijwel meteen wordt ze gekozen als voorzitster van de Vakbond voor Dienstboden: Allen voor Elkander. Ze wordt een bekende Amsterdammer. In deze tijd leert ze haar eerste man, fotograaf Jan de Meijere, kennen. Ze krijgen twee kinderen maar het huwelijk houdt geen stand. Later hertrouwt ze met civiel ingenieur Wim Stieltjes.
Kunstenaarsmodel en vriendin van Jan Sluijters en Piet Mondriaan
Nadat ze Jan Sluijters heeft leren kennen vraagt hij haar rond 1919 om model voor hem te staan. Hij schildert uiteindelijk minstens 12 werken - portretten en naakten - waarop Tonia te zien is. Vijf schilderijen van Sluijters en een van Wim Schuhmacher zullen in de tentoonstelling te zien zijn waaronder een monumentaal portret uit de eigen Singer collectie. In 1919 verhuist Tonia met Wim Stieltjes en haar kinderen naar Parijs. Hun huis is in de Roaring Twenties een verzamelplek voor kunstenaars en intellectuelen.
In Parijs wordt Piet Mondriaan een groot fan van Tonia. Ze krijgen een hechte band en hij legt aan haar zijn schilder- en schrijfwerk voor. Later zegt hij tegen kunstenaar Seuphor dat alleen Tonia hem echt begrijpt. Op 51-jarige leeftijd sterft Tonia in Parijs en Mondriaan is compleet uit het veld geslagen. Hij verzucht: “Tonia was alles, die alles tot iets maakte”.
Een tentoonstelling over de veelzijdige Tonia
In deze tentoonstelling, vormgegeven door Lyanne Tonk, ligt de nadruk op de veelzijdigheid van Tonia’s leven. Naast portretten van Jan Sluijters wordt er documentair materiaal getoond dat Schreuder heeft verzameld. En speciaal voor deze tentoonstelling zijn hedendaagse kunstenaars Iris Kensmil en Brian Elstak gevraagd om werken te maken waarin zij het leven van Tonia hebben afgebeeld. Esther Schreuder: “Dat zijn werkelijk prachtige werken geworden, gebaseerd op haar echte leven. Zo schilderde Iris Tonia in het atelier van Mondriaan en maakte Brian een schilderij waarop ze wordt vereeuwigd door Sluijters.”
Meerstemmigheid in tentoonstellingen
Voor Singer Laren is dit een belangrijke presentatie. Het museum vervolgt hiermee een nieuwe weg richting meerstemmigheid en maatschappelijk belang. Onderwerpen worden niet alleen binnen een kunsthistorisch kader geplaatst, maar ook bekeken vanuit een sociale en maatschappelijke invalshoek. Hiermee bieden we een completer beeld van de Nederlandse kunst- en cultuurgeschiedenis en openen we door middel van kunst de ogen voor verschillen en ongelijkheid in de samenleving.
Museumdirecteur Jan Rudolph de Lorm: “Het eerste werk dat ik als museumdirecteur aankocht voor Singer Laren is het portret van Tonia met rode sjaal van Jan Sluijters. Tonia is als model voor Jan Sluijters en vriendin van Mondriaan een belangrijk figuur in het Nederlands modernisme. Bovendien is ze echt een rolmodel: zij trok zich nergens iets van aan. Zij deed gewoon haar ding en ging daarmee tegen alle conventies in.”
Gastconservator van de tentoonstelling Esther Schreuder was 16 oktober te horen in het NPO radio1 programma Met het oog op morgen. Je luistert het fragment (rond 46:00) hier terug.
Lezing Esther Schreuder - TONIA STIELTJES ACTIVISTE, MODEL EN WILSKRACHTDOKTER - Zondag 10 december
De podcast Gooische museumschatten over Tonia Stieltjes is hieronder te beluisteren:
